Klinik Eczacılık ve Farmasötik Bakım
1990’lı yılların başından beri ülkemizin eczacılık gündeminde önemli bir yer bulan klinik eczacılık, hasta odaklı eczacılık olarak bilinir. Eczacının, tüm mesleki bilgilerini hasta sağlığı için kullanması olarak tanımlanmış olan klinik eczacılık, Amerika’nın klinik eczacılıkla ilgili önde gelen kuruluşlarından AmericanCollege of ClinicalPharmacy (ACCP) tarafından “eczacılığın icra edildiği her alanda akılcı ilaç kullanımı bilim ve uygulamasıyla ilgilenen eczacılık alanı” olarak tanımlanmaktadır. Tanımda da dikkat çekildiği üzere klinik eczacılık, sanılanın aksine sadece hastanelerde değil, ilacın ve eczacının olduğu her alanda uygulanır. ACCP, klinik eczacılıkla ilgili daha uzun tanımında “eczacıların ilaç tedavilerini optimize ederek, sağlığı, iyilik halini geliştirerek ve hastalıklardan korunmayı sağlayarak hasta bakımını sağladıkları sağlık bilimidir” ifadesiyle klinik eczacının sağlık sistemindeki yerine vurgu yapmaktadır.
Eczacılık mesleği 1960’lardan itibaren büyük bir değişim içinde olmuştur. Uzun yıllardır ilaç hazırlayan yönüyle topluma hizmet etmiş olan eczacı, ilaç endüstrisinin gelişmesiyle birlikte, bu geleneksel işlevine ek olarak hasta odaklı bir kimlik kazanmış ve klinik eczacılık hizmetleri üretmeye başlamıştır. 1990’ların başında gelişen farmasötik bakım felsefesiyle birlikte klinik eczacılık sadece Amerika’da değil dünyanın birçok yerinde daha iyi anlaşılır hale gelmiştir.
Farmasötik bakım Hepler ve Strand tarafından “hastaların yaşam kalitesini artıracak terapötik sonuçlara ulaşılmasında eczacının aldığı mesleki sorumluluk” olarak tanımlanmıştır. Yıllar içerisinde farmasötik bakıma, amacının ötesinde anlam yüklendiğini gözlemleyen Hepler, 2004 yılında kaleme aldığı yeni makalesinde klinik eczacılık ve farmasötik bakımın bir bütün olduğuna, eczacılık mesleği için değerli olan ve birbirlerini tamamlayan kavramlar olduğuna vurgu yapma ihtiyacı duymuştur. Hepler gibi diğer birçok araştırmacı da farmasötik bakımın olabilmesi için klinik eczacılığın gerekliliğine dikkat çekmişlerdir.
Klinik eczacıların yıllar içinde gittikçe artan görev ve sorumlulukları hem ACCP tarafından, hem de 1979 yılından beri faaliyet gösteren Avrupa Klinik Eczacılık Derneği (ESCP) tarafından geniş olarak tanımlanmış durumdadır. Bu iki kuruluşa göre klinik eczacılar hasta yararı için hekimler, diğer sağlık mensupları ve hastalar ile doğrudan temas halinde çalışırlar. Hastanın sağlık sorunlarını ve ilaç kaynaklı problemlerini sorgular, saptar ve çözüm üretmeye çalışırlar. Hastanın, mevcut ilaç tedavisinden optimum düzeyde yararlanabilmesi için hasta eğitimi ve izlemi yaparlar. Hastaya ilaç kullanımı konusunda bilgi vermenin yanı sıra, uygun tedavi seçenekleri hakkında hekime danışmanlık yaparlar. Farmasötik bakımın gereği olarak hastanın sadece ilaçlarıyla değil, tıbbi cihazlar, egzersiz, diyet, aşılanma, korunma, hijyen gibi konularda duyabilecekleri gereksinimler için destek olurlar, gerektiğinde hastayı hekim veya sağlık kuruluşuna yönlendirirler.
Hasta odaklı uygulamaların gelişimine paralel olarak hızla önem kazanan farmakoekonomik çalışmalarda klinik eczacılık hizmetlerinin sadece toplum sağlığına olan katkısı değil, ekonomik boyutu da irdelenmiştir. 1988-1995 yılları arasında yapılmış çalışmaların bir arada sunulduğu bir makalede (Schumock GTve ark., 1996) toplam 104 çalışmanın %89’unun ekonomik faydalar gösterdiği sonucuna varılmıştır. Aynı grup tarafından 1996-2000 yılları arasındaki çalışmaların ele alındığı bir diğer makalede (Schumock GTve ark., 2003) ise toplam 59 çalışmanın %52’si hastanelerde, %41’i de serbest eczane ve kliniklerde yapılmış olup, bu çalışmaların %85’inde pozitif ekonomik sonuçlar elde edildiği görülmüştür.
Klinik eczacılık eğitimi, klinik eczacılığın doğuş yeri olarak kabul edilen Amerika Birleşik Devletleri’nde 6 yıllık eczacılık lisans eğitimiyle sağlanmaktadır. Pharm.D derecesi ile mezun olan bu klinik eczacılar, özellikle hastanelerde ve serbest eczanelerde çalışmakta, isterlerse daha sonra farklı konularda 1-2 yıllık programlara devam ederek uzmanlaşabilmektedirler. Bu uzmanlıklar genel olarak yoğun bakım, kardiyoloji, psikiyatri, geriatri, nükleer eczacılık, onkoloji, transplantasyon, nütrisyon destek, pediatri gibi alanlarda alınmaktadır.
Avrupa’da ve dünyanın birçok ülkesinde özellikle 2000’li yıllardan itibaren birçok fakülte lisans eğitiminde klinik eczacılık, farmasötik bakım, farmakoterapi gibi hasta odaklı ders ve uygulamalara yer vermeye başlamıştır. Ayrıca çoğu 5 yıllık olan eczacılık lisans eğitimi sonrası klinik eczacılık alanında yüksek lisans ve doktora programlarının olduğu bilinmektedir.
Ülkemizde bu alanda ilk somut adımların atıldığı Marmara Üniversitesi’nde 1991 yılından bu yana devam eden Klinik Farmasi Yüksek Lisans Programı ve 1996 yılında açılan Klinik Farmasi Doktora Programı lisansüstü eğitimin ülkemizdeki ilk örnekleridir. Bu programlara hem yurtiçinden hem de yurtdışından gittikçe artan bir talep bulunmaktadır. 2014 yılı itibariye lisansüstü programlarımıza kayıtlı 3 Irak, 1 Filistin, 1 Güney Kore, 1 Arnavutluk, 1 Nijerya ve 1 Azerbaycan vatandaşı olmak üzere toplam 8 yabancı uyruklu öğrencimiz vardır. Marmara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi’nde Farmakoloji Anabilim Dalı’na bağlı olarak 1995 yılında kurulan ve 2013 yılında anabilim dalına çevrilen Klinik Eczacılık Bilim Dalı’nda uzun yıllar uygulamalı lisans ve lisansüstü dersler verilmiş ve bu alana özgü araştırmalar yapılmıştır. 1994 yılından itibaren Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi’nde verilmeye başlanan Klinik Eczacılık dersi ve 1997 yılında Ankara Üniversitesi bünyesinde açılan disiplinlerarası yüksek lisans programı, klinik eczacılığın ülkemizdeki tarihçesinde önemli gelişmelerdir.
Ülkemizde de şu ana kadar çoğunluğu Marmara Üniversitesi’nde yüksek lisansını tamamlamış 100’den fazla klinik eczacı, eczanelerinde veya çalıştıkları hastanelerde hasta odaklı eczacılık hizmetleri üretmeye devam etmektedirler. Türkiye’de eczacıların hasta odaklı uygulamalarla tanışmasını sağlamak amacıyla2003 yılından beri Türk Eczacıları Birliği Eczacılık Akademisi tarafından sürekli eğitim programları yürütülmektedir. 1998 yılında kurulan Klinik Eczacılık Derneği de klinik eczacılık ve farmasötik bakımla ilgili meslek içi eğitim programları düzenlemektedir. Dernek, 2005 ve 2013 yıllarında ulusal klinik eczacılık-farmasötik bakım kongreleri düzenlemiş, 2007 yılında da İstanbul’da 36. Avrupa Klinik Eczacılık Kongresini düzenleyen kuruluşlardan biri olmuştur.
1993 yılından beri içinde aktif olarak yer aldığımız klinik eczacılık alanında, hem kendi fakültemizde hem de fakültemiz dışındaki eğitim kurumları ve meslek örgütlerinin eğitim programlarında klinik eczacılığı tanıtma ve hayata geçirme gayreti içinde olduk. Bu amaçla ele aldığımız yazılardan derlediğim bu metinde klinik eczacılığın ve farmasötik bakımın dünyada ve ülkemizdeki genel durumuna dair bir özet sunmaya çalıştım. Kurucuları arasında öğrencilerimizin de yer aldığı Eczacılık ve İlaç Derneği’nin web sayfasında yayınlamak üzere yapmış oldukları nazik davetleri için dernek yöneticilerine teşekkür ediyor, mesleki ve akademik faaliyetlerinde başarılar diliyorum.
KAYNAKÇA
1.http://www.accp.com
2.http://www.escpweb.org
3.Hepler C.D., Strand L.M. OpportunitiesandResponsibilities in PharmaceuticalCare. Am J HospPharm. 1990:47:533-43.
4.HeplerC.D.Clinicalpharmacy, pharmaceuticalcare, andthequality of drugtherapy. ReviewPharmacotherapy. 2004:24:1491-8.
5.Sancar, M. &Izzettin, F. V. Avrupa’da Klinik Eczacılık ve Farmasötik Bakım. Hedef Sağlık. 2006; 1(27): 24-26.
6.Sancar, M. &Ünsalan, S. Eczacılık Eğitimi. Sağlıkta Nabız. 2005; 17(4): 46-47.
7.Izzettin, F. V. & Sancar, M. Dünyada Eczacılık Eğitimi. Hedef Sağlık. 2001; 1(5): 12-15.
8.Schumock GT, Meek PD, Ploetz PA, Vermeulen LC.Economic evaluations of clinical pharmacy services--1988-1995. The Publications Committee of the American College of Clinical Pharmacy. Pharmacotherapy 1996:16: 1188-1208
9.Schumock GT, Butler MG, Meek PD, Vermeulen LC, Arondekar BV, Bauman JL; 2002 Task Force on Economic Evaluation of Clinical Pharmacy Services of the American College of Clinical Pharmacy.Evidence of the Economic Benefit of Clinical Pharmacy Services: 1996-2000. Pharmacotherapy 2003:23: 113-132
10.Aypar E, Sancar M, İzzettin FV: Eczacılıkta yeni dönem: Klinik eczacılık ve sağlık sistemindeki yeri. SD Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü Dergisi, 30. sayı, s: 48-51, 2014.
